صابئین در عصر اسلام دیدیم که صابئین تاریخی دیرینه دارند وهرچند که در متون تاریخی که نقل کردیم اضطراب شدیدی به چشم می خورد ودر بعضی از آنها تاریخ با افسانه آمیخته بود ولی از مجموع آنها چنین به دست می آید که صابئین در زمان های دور و سرزمین های گوناگون سابقه تاریخی دارند وبه هرحال خود را به پیامبری یا پیامبرانی منسوب می کردند. با وجود این که در کتب تاریخی چنان که دیدیم ذکر صابئین قدیم آمده است، متأسفانه در هیچ یک از منابع تاریخی که در دست است، ذکری از صابئین عهد پیامبر اسلام نیامده وحلقه اتصال صابئین عهد باستان با صابئین عهد عباسیان در کتب تاریخی مفقود است وبا وجود این که صابئین سه بار در قرآن ذکر شده، در جایی ندیدیم که سخنی از صابئین عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واین که آنها کجا بودند وچه عکس العملی در برابر اسلام داشتند، به میان آمده باشد وصابئین در این برهه از تاریخ اسلام به کلی گم می شوند. البته کلمه «صابئی» ومشتقات آن گاهی در زمان پیامبر اسلام استعمال شده ولی منظور صابئین اصطلاحی نیست بلکه منظور معنای لغوی کلمه است که به خروج از دین گفته میشود ولذا می بینیم در آن زمان هم پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و سلم وهم کسانی که به آن حضرت میپیوندند به صابئی بودن متهم شدهاند ومنظور از آن خروج از دین پدران ونیاکان و روی آوردن به دین جدید می باشد. در این زمینه به نمونه های زیر توجه فرمایید: 1 عمر بن خطاب پیش از آن که اظهار اسلام کند روزی شمشیر به دست برای کشتن پیامبر اسلام عازم شد در بین راه کسی از او پرسید: ای عمر کجا می روی؟ او گفت: «اُریدُ محمّداً هذا الصابئی الذی فرّق قریش...». یعنی: محمد این مرد صابئی را اراده کرده ام که میان قریش تفرقه انداخته است....(1) 2 پس از آن که حمزه عموی پیامبر مسلمان شد، کفار قریش به او گفتند:«ما نراک إلاّ قد صبأت» تو را نمی بینیم جز این که از دین نیاکان خارج شدی.(2) 3 در جریان شعب ابی طالب ومحاصره مسلمانان، کفار قریش گفتند: «لا صلح بیننا وبینکم ولا رحم إلاّ علی قتل هذا الصابئی» یعنی: میان ما وشما نه صلح ونه خویشاوندی است جز بر اساس کشتن این صابئی.(3) (منظورشان پیامبر اسلام بود). در اینگونه موارد منظور از صابئی، خارج از دین گذشتگان است وربطی به صابئین اصطلاحی ندارد دو همان گونه که ابن اثیر گفته است: عربها، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را از آن جهت صابئی نامیدند که از دین قریش خارج شده بود.(4) وبه طوری که در بحث از وجه تسمیه صابئین ذکر خواهیم کرد، یکی از اقوال در این باب همین است که صابئین از دینی خارج وبه دینی دیگر وارد شده اند. سکوت منابع تاریخی وتفسیری از صابئین در عصر پیامبر وخلفا و بنی امیه مایه شگفتی فراوان است وبه همین جهت است که مفسران قدیمی قرآن از صحابه وتابعین، مطابق نقلی که از آنها شده، در بیان مفهوم صابئین دچار مشکل شده اند و نظرات متناقضی که همگی مبتنی بر حدس وگمان است ابراز کرده اند. ابن جوزی اقوال مفسران را شمارش کرده وآن را ده قول یافته است به این شرح: اوّل: آنها قومی میان نصاری ومجوس هستند(ازسعید بن جبیر و مجاهد). دوّم: آنها قومی میان یهود ومجوس هستند(از ابی نجیح ازمجاهد). سوّم: آنها قومی میان یهود ونصاری هستند(از ابن ابی بزه از مجاهد). چهارم: آنها صنفی از نصاری هستند که ملایم ترند(از ابن عباس). پنجم: آنها قومی از مشرکین هستند وکتابی ندارند(از قاسم از مجاهد). ششم: آنها مانند مجوس هستند(از حسن). هفتم: آنها گروهی از اهل کتابند که زبور را می خوانند(از ابو العالیه). هشتم: آنها گروهی هستند که به سوی قبله نماز می خوانند وملائکه را پرستش می کنند وزبور می خوانند(از قتاده ومقاتل). نهم: آنها طایفهای از اهل کتاب هستند(از سدی). دهم: آنها «لاإله إلاّ الله» می گفتند ولی نه عملی داشتند ونه کتاب و پیامبری (از ابن زید). ابن جوزی پس از نقل این اقوال از مفسران، اقوال دیگری هم از متکلّمان نقل میکند که به زودی نقل خواهد شد.(1) به طوری که گفتیم منابع ما از ذکر صابئین در صدر اسلام به کلی ساکت است واین سکوت تا عهد مأمون عباسی را شامل می شود ودر عهد مأمون به یک مرتبه با صابئین حرانی مواجه می شویم که به عنوان اهل کتاب در کنار مسلمانان زندگی می کنند وبه خصوص در امور فرهنگی وعلمی در جامعه اسلامی ابراز وجود می نمایند وحتی به مقام وزارت نیز میرسند. صابئین حرّانی