Dhibaatadii Adowa iyo dhacdadii ka dambeysay ee Lafoole, ayaa waxay Talyaaniga ku reebtay murugo uu darteed ku sigtay, in uu joojiyo mashruuciisii Addoonsiga ee uu Soomaaliya ka rabay. Waxaa hoos u dhacday Heybaddii dowladnimo ee Talyaaniga, Halka ay dhacdada Adowa, Menelik u furtay Hungurigii uu ku dhunjinayay Qowmiyadaha uu ka Taagta Roon yahay ee kula noolaa Degaanka. Emilio Dulio, oo ahaa Sahmiye kamid ah Madaxdii shirkadda, ayaa dhambaal u diray Dowladdii Talyaaniga uu kaga waramayo Shilka dhacay iyo Dilka lala Beegsaday Qunusul Antonio Ceechi iyo saaxiibadiis. E. Dulio, wuxuu dhambaalkiisaas ku Caddeeyay in ay Jireen ciidamo Xabashi ah oo Bishii Nofember soo Gaaray Degmada Luuq. Ciidamadaas ayaa dib u laabtay Kaddib markii ay Jab kala kulmeen Dagaalo ay la Galeen Beelo kamid ah Qabaa´ilka Raxan-weyn. Waxaa kale oo uu sheegay, Shilka Lafoole' ka dhacay in uu ahaa mid ay ka Danbeeyeen dad Soomaali ah. Waxaa xusid mudan Colaadda xilligaas dhex- tiil Beesha Biyamaal iyo Talyaaniga oo ay ku kala Aar-goosanayeen in ay Dad iska Laayaan:
Khabaarkaas oo Rooma gaaray Dabayaaqadii bishii disember 1896-kii, ayaa wuxuu Sababay go´aan ay Wasaaraddii arimaha dibadda Qaadatay oo ahaa in Ergay hor leh loo diro Xamar. Muhimaddaas ayaa waxaa loo doortay Commander Giorgio Sorrentino oo laga soo Ambabixiyay aqalka Boqortooyada Rooma, kaas oo Xamar soo gaaray 26/ 1- 1897-kii. Baaritaan muddo bil ah socday ayuu G. Sorrentino ku caddeeyay in ay Soomaali ahaayeen ragga ka dambeeyay Dilkii loo geystay Arahdii uu Hoggaaminayay Qunsul Ceechi. Baaritaankaas ayuu Sorrentino ku ogaaday in Abuubakar bin Cawad uu lug ku lahaa falkan. Abuubakar wuxuu ahaa Carab Dallaal ah oo ka dhex faa´iidaysta Talyaaniga iyo Soomaalida. Filonardo oo uu lataliye u ahaa, ayaa markii howshii lagala wareegay, Abuubakarwuxuu kamid noqday Rag shaqaale ahaa oo la eryay. Sidaa darteed ayuu ku waayay dhaqaale badan Jeebkiisa ku Quban Jiray. Abuubakarwaxaa lagu eedeeyay in uu la shaqeeyay raggii fuliyay howshii jid-gooyada ee Lafoole. (Italian Colonialism in Somalia. Robert L. Hess. 1966 p. 65) :
Bishii maarso 1897-kii, waxaa Xeebta Xamar ka soo degay Ciidamo saddex Kooxood ah oo laga Keenay Eriteria, kuwaas oo ku yimid Codsi Giorgio Sorrentino uu Dowladdiisii ka dalbay. Ujeeddada ciidanka ayaa waxay ahayd in lagu Jebiyo Heybadda uu leeyahay Soomaaliga Badowga ahaa ee ku Noolaa Baadiyaha Banaadir. Waxay ahayd in uu Noqdo Fulay loo Taliyo, Si loola wareego Hantidiisa Mood iyo Nool hadba intii loo Baahdo. In uu ka Guuro Hiddo-Nololeedkii Eebe ku Abuuray ee uu ka Dhaxlay Faco da´ Weyn. 6/ 4- 1897, Giorgio Sorrentino, intuusan Xamar ka bixin ayuu wuxuu Reebay Qoraal uu ku muujinayo Ujeeddada ciidanka. Waxaa kamid ahaa : " Wax kasta waa in dib loo dhisaa. Waxaanu u baahanahay wakhti iyo sabur si aanu uga tallaabno hadallada aanan qiimaha lahayn si loo cuskado nolol aadamiga laga qiimeeyo ". (Ibid p. 65) ;
Waxaa halkaas ka muuqda Aragtida Dhiigyocab-nimada ah oo ay Gumaystayaashu ka Sinnaayeen. Aadamiga uu qiimaha la rabo waa Talyaaniga Doolaaliska ah ee Boobka u socda. Dadkii dhulka lahaa ee nabadda ku Noolaana dab ayuu ku waday. 20/ 4- 1896-kii, ayuu Commander Giorgio Sorrentino Xamar ka baxay, isaga oo hor kacaya ciidamadii Talyaaniga oo horay ugu sugnaa Banaadir, kuwaas oo ay Weheliyaan Cutubyadii dhowaan ka yimid Eriteria. Waxay olole ku Qaadeen dadkii Soomaaliyeed ee Reer Miyiga ahaa oo ku noolaa Baadiyaha Banaadir. Waxay gubeen, dhamaan wixii Tuulooyin ahaa oo ay dadku ku noolaayeen iyo wixii Beero ahaa oo ay gacantoodu gaartay. Dad badanna waa ay laayeen. Beelaha ay arintani dhaawacday waxaa kamid ah Biyamaal, Wacdaan iyo Gelledi. Dabadeed Maamlkii Talyaaniga wuxuu Bilaabay Qaabkii ay gumaysatada ku caan baxeen ee ahaa in ay Qaybiyaan ummadaha si Xoogoodu u wiiqmo, oo ay u Fududaato in ay u Gumeeyaan. Suldaankii Beesha Gelledi ayuu la saxiixday heshiis Dul-ilaalin ah, si uu u dhowro masaalixda Beesha. Halka beelaha Biyamaal iyo Wacdaan uu fallaageeyay isaga oo ka aar-goosanayaan. (Italian Colonialism in Somalia. Robert L. Hess. 1966 p. 65) :
Dhaawaca ku yimid Talyaaniga, waxaa ka faa´iidaystay Suldaan Yuusuf Cali Keynadiid, oo isla Sanadkaas ciidamadiisii ku Baahiyay dhulka koonfurta ka xiga Degaankii uu maamulkiisu ku ekaa. Goirgio Sorrentino oo xilligaas Si toos ah u maamulayay Maxmiyadaha Talyaaniga ee ku yeeshay koonfrta Soomaaliya, kadib markii uu sugay Nabadgelyadii Banaadir ayuu bishii oktoober 1897-kii kormeer ku tegay dhulka gudaha ah ee ka koreeya Degmada Warshiikh. G. Sorrentino Ayaa Ujeeddadiisu ahayd in uu Degaankaas sahmiyo, Dabadeedna uu war-bixin siiyo dowladdiisii si degaanka loo gaarsiiyo maamulka dul-ilaalada ah ee Talyaaniga. Sarkaalkaas ayaa wuxuu la kulmay ciidamadii suldaan Keynadiid oo ku soo fidaya, dhulka Koonfurta ah, kuwaas oo xilligaas soo gaaray Degaanka Beelo kamid ah Beelaha Abgaal. Sida uu Arahyahankan xusay, Talyaanigu wuxuu Isu Diyaarinayay in Duqeyda Beelahan ay kamid noqdaan Maxmiyadda Talyaaniga. War-bixintii uu dowladdiisa u soo jeediyay ayuu Goirgio Sorrentino wuxuu ku muujiyay labada mowqif ee Dowladda Talyaaniga la gudboon. In ay Keynadiid u deyso dhulkaas uu isku Fidinayo iyo in ay kula Dirirto. Tabar-darrida haysay darteed ayuu Talyaanigii u daayey in Keynadiid ku Qabsado Dhulkaas. Sorrentino qudhiisu taladaas ayuu qaatay. (Italian Colonialism in Somalia. Robert L. Hess. 1966 p.127). Heybaddii ay Xabashidu ka dhaxleen guushii Adowa, waxay kordhisay Awoodii Dowladnimo oo ay ku lahaayeen Barlamaanadii dowladihii gumeysiga, kuwaas oo u soo deg-degey in ay Heshiisyo hor leh oo Siyaasad iyo ganacsiba isugu jira la dhigtaan Boqortooyada Abyssinia. Dowladda Faransiiska ayaa waxay kamid ahayd dowladaha Safka hore kaga jiray xiriirada cusub oo Imbraadoor Menelik uu xilligaas helay. Waxaa xusid mudan in Xuduudda Djibouti iyo Ethiopia la Xariiqay sanadkii 1897-kii. Ciidamo Badan ayuu Faransiisku ka keenay dalka Sanigaal, kuwaas oo uu Dejiyay Djiboutii. Taasina waxay ka dambeysay markii uu degaanka ka waayay Soomaali askar u Noqota. Soomaalidu waxay ka Xumaayeen Howlaha uu Faransiisku ka waday Halkaas :
Waxaa kale oo jiray in Sanadkaas, Faransiiska iyo Xabashida, ay kala saxiixdeen Heshiis Ganacsi oo xoogan oo ay labada Dowladood dhigteen. Heshiiskaas oo ay kala Saxiixdeen 20/ 3- 1887-kii. Bishii julay isla sanadkaas waxay kala Saxiixdeen Heshiis kale oo ku Saabsan Dhismo waddo Train ( Bas-bas-yaal ) oo ka Bilaabanaysa Dekadda Djibouti. Menelik waxaa Heshiiskan u saxiixay la Taliyihiisii 'Alfred Ilich, oo u Dhashay Dalka Switzerland. Qodobadii Heshiiska waxay u Qornaayeen Sidan :
1. Mr. Alfred Ilich, Waxaa Ruqsad loo siiyay in uu Habeeyo dhismo Waddo Train' oo isku Xireysa Djibouti, Harar, Andodo iyo Webiga Niilka Cad.
2. Heshiiskan hore wuxuu ku Egyahay dhismaha waddada Train-ka ee Djiboutii iyo Harar oo keliya.
3. Shirkaddu waxaa la siiyay in ay Maamusho waddada muddo 99 Sanadood ah, mana Bannaana in Shirkad kale ay La Wareegto sii socodsiinta Waddada Train-ka ee Gaaraysa Webiga Niilka Cad.
4. Oggolaanshaha waa lagala Noqonayaa Hadii eeyan Shirkaddu muddo labo Sanadood ah Eeyan ku Bilaabin Howsha.
5. Shirkadda waxaa ku Waajib ah in ay Dhowrto Hagaajinta Waddada iyo Socodsiinta Howlaha la xiriira Gaadiidka waddada sidii hadba lagu raali Noqonayo.
6. Shirkaddu waxay dhisaysaa, iyada oo Waddada Train-ka ku Dadban, Tiirarkii lagu xiri lahaa Siliga Telegaraafyada. Howshaasina waxay Garab soconaysaa Dhismaha Waddada.
7. Waxaa Reeban in waddada Train-ka lagu Daad-gureeyo Ciidamo Shisheeye ah iyo Hub lagu Dagaalamo. Haddeyse dhacdo waa in Oggolaansho laga helaa Dowladda Ethiopia. Haddii ay arintaasi dhacdo Ruqsad la´aan, waxaa Shirkadda lagala Noqonayaa Oggolaanshaha. Waxaa kale oo shirkadda ku waajib ah in ay Bilaash ku Daad-gurayso Ciidamada Xabashida, Hubkooda iyo Waxyaabaha kale oo ay u baahan Yihiin muddo 48 Saacadood ah.
8. Qiimaha Bagaashka uu Train-ku Qaadayo, waa in Uusan ka Badnaan Qiimaha hadda lagu Qaado.
9. Shirkadda waxaa u Bannaan in ay Cashuur ka Qaadato Bagaashka ay u kala Qaadayso Dhulka Xabashida iyo Djibouti, taas oo aanan ka badnayn 10 %. Taasi waxay soconaysaa inta ay Hantida shirkaddu gaarayso 2.500.000 faranka Faransa. Dabadeed qiimaha Cashuurta xamuulka Hoos buu u soo dhacayaa oo wuxuu gaarayaa 5 %. Kaddib markii ay Hantida shirkaddu Gaadho saddex Melyan oo faran, waxaa la Baabi´inayaa in wax cashuur ah laga qaado xamuulka.
10. Bagaash kasta oo la qaadayo waxaa laga bixinayaa qiimaha xamuulka.
11. Shirkadda waxay Ruqsad u haysataa in ay waddada mariso dhulkii ay doonto, iyada oo aanan loo aaba Yeelin meel Macdan leh, Meel Biyo leh iyo meel Beero leh. Dhulka ay waddada martona waxaa uu kamid noqonayaa Hantida shirkadda.
12. Dowladda Xabashida ayaa waxay Ballan-qaadaysaa in ay ilaaliso Dhamaan dhulka ay waddadu Marto.
13. Shirkadda waxaa loo Sahlayaa dhamaan waxyaabaha ay u Baahan tahay ee Socodsiinaya Howlaheeda oo ay ugu Horeeyaan dhuxusha uu Train-ka ku socon Doono.
14. Markii ay dhamaato Muddada heshiiska, waddada iyo wixii Qalab ah oo la socda waxay Noqonayaan Hanti ay leedahay Boqortooyada Xabashida.
15. Oggolaanshaha Heshiiska Darteed ayaa boqor Menelik waxaa la siinayaa 100.000 oo ah Faranka Faransiiska.
Dekaddu waa Dekad Soomaaliyeed, Dhulka Train-ku Marayo Intiisa Badan waa Dhul Soomaaliyeed, Ninka lagula Heshiinayo oo Hadiyadda ka Qaadanayana waa Menelik'
Abwaan Soomaaliyeed baa yiri : Cibaaralay addunyooy maxaan cayn-walba u joogay. Haddaba waxaa is-weydiin leh, ma Ilbaxnimo uu Soomaalidu Dheer yahay ayuu Menelik ku helay Arintan ? Jawaabta Dhabta ah waa maya. Laakiin waxaa jiray Arin mar walba u hiilinayay Menelik, Soomaalidana illaa iyo maanta ka maqan. Taasina waxay ahayd isaga oo ahaa Nin Garanayay waxa uu Doonayo. Oraah baa jirta oraneysa, Haddii meesha loo Hayaamayo ay Caddahay, waddadii loo mari lahaana waa ay Caddaan Lahayd.
ISHA TIXRAACA DR S ENOW W : Q : SUXUFI ABROONE