Жасуша Бактериялар секілді біржасушалы болсын, өсімдіктер мен жануарлар секілді көпжасушалы болсын, барлық ағзалар жасушалардан тұрады. Жасуша – өмірдің негізгі құрылымдық бірлігі, ол әртүрлі химиялық реакциялар жүретін цитоплазма деп аталатын сұйықтық пен оны қоршап жатқан мембранадан тұрады. Жасуша мембранасы іріктеп өткізетін қасиетінің арқасында жасушаға кіретін және одан шығатын заттарды қадағалап отырады, сол арқылы жасушаның ішіндегі жағдайды сыртқы жағдайдан ерекшелеп отырады.
Жасушалардың түрлері Жасушалардың мөлшері метрдің миллионнан бір бөлігінен (микрометр немесе микрон деп аталады) бірнеше сантиметрге дейін жетуі мүмкін. Алайда, көптеген жасушаларды жай көзбен көре алмаймыз, орташа алғанда олардың диаметрі 10-нан 50 микронға дейін жетеді. Бұл дегеніміз оларды тек оптикалық микроскоп арқылы көруге болатындығын білдіреді, ал органоидтар тәрізді ішкі құрылымын зерттеу үшін электрондық микроскоп қажет. Жасушалар әртүрлі қызмет атқаруға бейімделген. Жапырақ жасушасы фотосинтездеуге бейімделсе, бұлшықет жасушасы жиырылуға арналған. Бұл айырмашылықтар әрбір жасуша ядросындағы генетикалық материалмен айқындалады. Яғни, жапырақ жасушасындағы гендер бұлшықет жасушасындағы гендерден мүлдем өзгеше болады. Бір қызығы, бір көпжасушалы ағзаның жасушалары әртүрлі болса да, әрбір жасушасындағы гендер бірдей. Мысалы, бұлшықет жасушалары жүйке және қан жасушаларынан өзгеше. Бұлай болу себебі, жасушалардың әртүрлі жолмен дамуы үшін, әртүрлі жасуша типтерінде әртүрлі гендердің экспрессиялануы. Сондықтан, бұлшықет ақуызын түзетін гендер жүйке жасушаларында емес, бұлшықет жасушаларында экспрессияланады.
Жасуша органоидтары Цитоплазмада ядро, митохондрия және хлоропласт секілді әр алуан органоидтар болады, олар – жасуша ішінде ерекше химиялық реакциялардың жүруі үшін қосымша бөліктер. Ядро жасушада генетикалық ақпарат тасымалдайтын хромосомалардан тұрады. Митохондриялар – жасушаның тіршілік әрекетіне қажетті энергия бөліп шығаратын тыныс алу процесі жүретін орта, ал цитоплазмадағы рибосома деп аталатын кішкентай құрылымдар ақуыз синтезіне қатысады. Өсімдік жасушаларында қосымша органоидтар болады. Оларға фотосинтезге қатысатын хлоропластар, заттарды сақтайтын және жасушаға серпімділік беретін өзгермейтін вакуоль және құрылым мен қорғаныс үшін қажетті жасуша қабырғасы жатады.
Жасушаның қалыптасуы Жаңа жасушалар бұрынғы жасушалардан қалыптасады. Бұрынғы жасушалар өсіп, ДНҚ-лары екі еселеніп, сосын бөлінеді. Жыныс жасушаларынан басқа барлық жасушалар митоз процесі арқылы түзіледі. Митоз кезінде аналық жасушадағы ДНҚ көшіріліп, хромосомалар екі еншілес жасушада бірдей генетикалық ақпарат болатындай етіп бөлінеді. Митоз өсуге, жаңаруға және кейбір ағзалардың жыныссыз көбеюіне қолданылады. Жыныс жасушалары қалай пайда болады деген сұрақ тууы мүмкін. Шәует пен жұмыртқажасушалары секілді жыныс жасушалары немесе гаметалар қалыпты жасушаларда болатын генетикалық ақпараттың жартысын ғана тасымалдайды. Олар денеде гонадалар деп аталатын арнайы мүшелерде: әйелдерде аналық жыныс безінде, ал ер адамдарда аталық жыныс безінде дамиды. Мейоз деп аталатын жасушалардың бөліну жолы арқылы жыныс жасушалары пайда болады, мейоз кезінде жасуша екі рет бөлініп, хромосома санының екі есе азаюына алып келеді.
Қосымша ақпараттар Жасуша мембранасының іріктеп өткізетін қасиетінің маңыздылығы неде? Мембрананың іріктеп өткізетін қасиеті жасушаның ішінде сыртқы жағдайлардан ерекше жағдай туғызуға мүмкіндік береді. Бұның маңызы зор, себебі жасуша сыртындағы жағдайлар тұрақсыз болады, ал жасуша ішінде жүретін химиялық реакцияларды қадағалау үшін тұрақты орта қажет.
Серпімділік дегеніміз не? Серпімділік – өсімдік жасушасының цитоплазмасы арқылы түсіретін қысымы. Сумен толтырылған вакуоль цитоплазма мен жасуша қабырғасына қысым түсіріп, жасушаны созылмалы (серпімді) етуі мүмкін. Өсімдіктер серпімділікті өзін-өзі ұстап тұру үшін қолданады. Су жеткіліксіз болғанда, жасушалар серпімділігін жоғалтады да (солғын тартады), өсімдіктер солып қалады.
Қай жасушалар өте үлкен болады? Ұрықтанбаған жұмыртқа – жалғыз үлкен жасуша, бұған диаметрі бірнеше сантиметр болатын түйеқұс жұмыртқасы жатады. Кейбір нейрондар (жүйке жасушалары) өте жіңішке болса да, ұзындығы бірнеше метрге дейін жетуі мүмкін.
Ұлпа және мүше дегеніміз не? Ұлпа – белгілі бір қызмет атқаратын бірдей жасушалардың жиынтығы. Мысалы, бұлшықет ұлпасы бұлшықет жасушаларынан құралса, жүйке ұлпасы жүйке жасушаларынан құралады. Мүше – белгілі бір қызмет атқаратын әртүрлі ұлпа түрлерінің жиынтығынан тұратын құрылым. Жүрек – жүрек бұлшықеті ұлпасы мен жүйке ұлпасынан тұратын мүше. Сол сияқты, жапырақ – эпидерма ұлпасы мен мезофилл ұлпасынан тұратын мүше.
Хромосома дегеніміз не? Хромосома дегеніміз – жасуша ядросында орналасқан таяқша тәрізді құрылым. Ол айналасында гистон деп аталатын ақуыз тығыз оралған, ұзын ДНҚ-дан тұрады. Әралуан түрлердің ядродағы хромосомалар саны әртүрлі болады, бірақ бір түр ішінде бірдей болады. Адам жасушасында 46 хромосома болса, иттерде 78 хромосома бар.
ДНҚ сөзі нені білдіреді? ДНҚ дезоксирибонуклеин қышқылы дегенді білдіреді. ДНҚ – нуклеотидтер деп аталатын қайталанбалы бірліктерден құралған ұзын макромолекула. Нуклеотидтердің әрқайсысы негізге (аденин, тимин, цитозин немесе гуанин) және фосфат тобына жалғанған қанттан (дезоксирибоза) тұрады.
Митоз кезінде пайда болған жасушалардың аналық жасушадан айырмашылығы қандай? Еншілес жасушалар деп аталатын жаңа пайда болған жасушалар аналық жасушаға генетикалық тұрғыдан аумайды және хромосома саны бірдей болады. Адамдарда 46 хромосомалы жасуша бөлінгенде, әрқайсысы 46 хромосомадан тұратын екі жасуша пайда болады. Бұл митоз процесінің басында ДНҚ-ның өздігінен екі еселенуінің арқасында жүзеге асады.
Мейоз кезінде пайда болған жасушалардың аналық жасушадан айырмашылығы қандай? Мейоз кезінде пайда болатын жасушаларда ағзаның қалыпты жасушаларымен салыстырғанда хромосома саны екі есе аз (әр жұптан біреуден) болады. Олар генетикалық тұрғыдан бір-бірінен ерекшеленеді және гаплоидты гаметалар деп аталады. Бұған шәует пен жұмыртқажасушалары мысал бола алады..
Алғашқы жасушалар қашан пайда болды? Біздің пайымдауымызша, Жердің жасы 4,6 миллиард жыл және алғашқы қарапайым жасушалар Жер түзілгеннен кейін шамамен миллиард жыл өткен соң пайда болған..
Дереккөздер:→twig-bilim.kz;
→https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0